Όταν η καταστροφή γίνεται τέχνη

Μιχάλης Μοδινός

Η Σχεδία

Εκδ. Καστανιώτης 2011

σελ. 190

Μηχανικός, γεωγράφος, συγγραφέας και πρωτίστως περιβαλλοντολόγος, ο Μιχάλης Μοδινός, εκτός από μυθιστορήματα, μας έχει δώσει αξιοσημείωτα βιβλία οικο-γεωγραφικού περιεχομένου με επίκεντρο τον προβληματισμό του για τη διαδικασία της ανάπτυξης, τις επιπτώσεις της στο περιβάλλον και τις τοπικές κοινωνίες.   Αυτός ο ίδιος  προβληματισμός διαχέεται και στο λογοτεχνικό του έργο μέσα από ένα μωσαϊκό μοτίβων όπως η  απόδραση από το αστικό τοπίο,  η αποσάθρωση των ανθρώπινων σχέσεων στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, η σύγκρουση του ευρωπαϊκού ορθολογισμού με την “υπανάπτυξη”, η ιδιαιτερότητα των τόπων, η σχέση του ανθρώπου με τη φύση, η επιστροφή στα πατρογονικά εδάφη του παρελθόντος, ο συνεχής διάλογος των ιδεολογιών και των πολιτισμών.    Ως κοινό σημείο καθενός από τα τέσσερα μυθιστορήματά του  (Χρυσή Ακτή, Ο Μεγάλος Αμπάι, Επιστροφή, Σχεδία), η ίδια πάντα αναζήτηση προβάλλει αρχετυπική:    η εξερεύνηση του νοήματος και της ουσίας της ανθρώπινης περιπέτειας.  

Στο τελευταίο μυθιστόρημά του, ο Μοδινός τοποθετεί την ανθρώπινη περιπέτεια στη σχεδία ενός ιστορικού ναυαγίου, που συγκλόνισε την μεταναπολεόντεια Γαλλία και ενέπνευσε το κίνημα του Ρομαντισμού στην τέχνη.  Δεν είναι άλλο από το ναυάγιο της γαλλικής φρεγάτας Μέδουσας που το 1816 εξόκειλε σε αμμόλοφο ανοιχτά της Μαυριτανίας ενώ μετέφερε στην Αφρική—με εντολή του Λουδοβίκου ΙΗ--τον κυβερνήτη, τους αξιωματούχους και τους αποίκους που θα εγκαθίδρυαν την αποικία της Σενεγάλης.   Στη Μέδουσα επέβαιναν τετρακόσιοι συνολικά επιβάτες αν και  το πλοίο διέθετε λέμβους μόνο για διακόσιους πενήντα.  Οι ξυλουργοί και το πλήρωμα κατασκεύασαν μια τεράστια ξύλινη σχεδία, η οποία από την πρώτη κιόλας στιγμή αποδείχτηκε ακατάλληλη να μεταφέρει τους εναπομείναντες εκατόν πενήντα περίπου μη προνομιούχους.  Χωρίς όργανα πλοήγησης, χάρτες και τρόφιμα, οι άνθρωποι αυτοί εγκαταλείφθηκαν στον καυτό ήλιο, τους κινδύνους της θάλασσας, τη δίψα, την ασιτία.  Όσοι δεν έγιναν βορά των καρχαριών αλληλοεξοντώθηκαν, αλληλοσπαράχτηκαν ή πέθαναν από τη δίψα.  Μόνο δεκαπέντε περισώθηκαν δύο εβδομάδες αργότερα και από τους δεκαπέντε δέκα μόνο επέζησαν.  Ανάμεσά τους οι  Corréard και Savigny. γεωγράφος και γιατρός της αποστολής αντίστοιχα, συγγραφείς ενός  εμπεριστατωμένου χρονικού του ναυαγίου, το οποίο προκάλεσε πολιτικό σκάνδαλο επιρρίπτοντας ευθύνες στον ίδιο το Λουδοβίκο για την επιλογή ενός ακατάλληλου πλοίαρχου με μοναδικό κριτήριο την πολιτική του τοποθέτηση.  Σήμερα, το ναυάγιο της Μέδουσας έχει ξεχωριστή θέση στην ιστορία όχι τόσο ως μέγα ιστορικό γεγονός όσο γιατί ενέπνευσε το Γάλλο ζωγράφο Τεοντόρ Ζερικώ να φιλοτεχνήσει τη Σκηνή Ναυαγίου, ένα έργο-σύμβολο της αδιαφορίας της εξουσίας απέναντι στο λαό και το οποίο σηματοδότησε την έναρξη του  Ρομαντισμού στη Γαλλία.  

      

Στη Γαλλία, λοιπόν, σε ένα προάστιο στους πρόποδες της Μονμάρτης, στήνεται το μυθιστορηματικό σκηνικό της Σχεδίας, όπου ο Ζερικώ,  πυρετωδώς, συλλέγει το υλικό του και κατασκευάζει τα προκαταρτικά του σχέδια για το έργο με το οποίο θα  εκπροσωπηθεί στο Σαλόν 1819 του Παρισιού και θα ταράξει τα νερά του γαλλικού καλλιτεχνικού γίγνεσθαι.  Η Σχεδία του Μοδινού δεν είναι ωστόσο ένα ιστορικό βιβλίο, βασισμένο αποκλειστικά και μόνο στα ιστορικά γεγονότα της εποχής.  Είναι ένα μυθιστόρημα που αναζητά την ανθρώπινη περιπέτεια στις λεπτομέρειες που έμειναν εκτός πλαισίου του ιστορικού πίνακα, στα στοιχεία εκείνα που παραπέμπει η λεζάντα του έργου στο Λούβρο και μέσα από την οποία ο θεατής καλείται να δει ότι ο μόνος ήρωας σ' αυτήν την επική αναπαράσταση είναι η ίδια η ανθρωπότητα.  Το ζητούμενο επιτυγχάνεται με την επινόηση μιας θαυμάσιας μυθιστορηματικής ηρωίδας, μιας γυναίκας επιβάτιδας της Μέδουσας,  που αν και δεν επέβαινε στη σχεδία γνωρίζει λεπτομερώς τις φρικιαστικές σκηνές που διαδραματίστηκαν μέσα από τις διηγήσεις του Αφρικανού υπηρέτη της.   Η κεντρική αυτή ηρωίδα, η κυρία Ζεπαρντιέ,  μια περιπετειώδης και μορφωμένη γυναίκα η οποία έχει ζήσει αρκετά χρόνια στις Γαλλικές αποικίες και έχει ναυαγήσει ξανά σε παλαιότερο ναυάγιο, επισκέπτεται τον ζωγράφο Ζερικώ στο εργαστήριό του και τον τροφοδοτεί, μέσα από ουσιαστικές συζητήσεις, με λεπτομερές υλικό για τα όρια της ανθρώπινης αντοχής κάτω από ακραίες συνθήκες αλλά και με πολύτιμες πληροφορίες για τη ζωή της στις αποικίες.    Σε μια παλαιότερη ιστορική εποχή, οι αφηγήσεις της κυρίας Ζεπαρντιέ για ένα συγγραφέα σαν τον Ντανιέλ Ντεφό ίσως κατασκεύαζαν έναν υπέρτερο Ροβινσώνα, απαλλαγμένο από την ιμπεριαλιστική προπαγάνδα του Αγγλικού θρόνου.  Όμως ο Ζερικώ είναι ζωγράφος και δεν μπορεί παρά να επιλέξει τα πιο ενδιαφέροντα στοιχεία και αφού απορρίψει επεισόδια και μορφές να φτάσει σε κάτι που να ενσωματώνει την πεμπτουσία των διηγήσεων απεικονίζοντας μέσα από μία και μοναδική σκηνή του ναυαγίου της Μέδουσας τη διαχρονικότητα της ανθρώπινης περιπέτειας.  

 Ζερικώ:  Σκηνή Ναυαγίου,  Λούβρο

«Η Σχεδία» απομυθοποιεί το έργο του Ζερικώ και βλέποντας πέρα από το πλαίσιό του αναδύεται ως υπερβατική αλληγορία.  Το μυστικό του έργου που καθιέρωσε το ρομαντισμό στην ιστορία της τέχνης βρίσκεται στις λεπτομέρειες που εγκιβωτίζονται στα εκτός έργου στοιχεία, εκείνα δηλαδή που προκύπτουν από τις διηγήσεις και τις ημερολογιακές σημειώσεις της κεντρικής ηρωίδας.  Έτσι μόνον ο αναγνώστης καθίσταται ερμηνευτής του βαθύτερου μηνύματος του έργου, της αλληγορίας της ελπίδας, που γίνεται ορατή μέσα από τη θέαση των ταλαιπωρημένων σωμάτων των ναυαγών την ώρα που εκτείνονται "τανυσμένα" στη θέα της κουκίδας, του σωστικού πλοίου που αν και δύσκολα διακρίνεται στον ταραγμένο ορίζοντα είναι ικανή να ζωντανέψει τους απελπισμένους, να δείξει με άλλα λόγια ότι ακόμη και στην έσχατη στιγμή όλα μοιάζουν εφικτά.  

Η ιστορία κινείται με ταχείς ρυθμούς ανάμεσα στη Μονμάρτη, την Αμπουάζ και το Παρίσι μεταξύ 1818 και 1819 με αλλεπάλληλους μικρούς σταθμούς-αναδρομές στον τόπο και χρόνο του ναυαγίου αλλά και τις αποικίες της Νότιας Αμερικής στην αρχή του δέκατου ένατου αιώνα.  Οι αναδρομές, σύντομες αλλά γεμάτες σημασία, φέρουν στο προσκήνιο σημαντικές λεπτομέρειες του παρελθόντος ενώ ανασύρουν με κινηματογραφική ταχύτητα εικόνες από το πελώριο έπος της φύσης και της αμείωτης ισχύος της. 

Γραφή ρέουσα και διαυγής, χαρακτήρες ολοκληρωμένοι, εξαίσιες περιγραφές τόπων και τοπίων, διαλογισμοί και συλλογισμοί γύρω από το ναυάγιο και την πολιτική κατάσταση που το πλαισιώνει και μια κλεφτή αλλά ουσιαστική ματιά στα ιδεώδη του ευρωπαϊκού διαφωτισμού που κατακερματίζονται μέσα από τις πολιτικές της αποικιοκρατίας, συνθέτουν-- αριστοτεχνικά και απέριττα-- ένα βαθειά στοχαστικό μυθιστόρημα που διαβάζεται απνευστί και δύσκολα ξεχνιέται.  Ο Μοδινός πήρε τη Σκηνή Ναυαγίου της Μέδουσας, την αποδόμησε και τοποθετώντας την σ' ένα ευρύτερο ιστορικοπολιτικό, φιλοσοφικό και καλλιτεχνικό πλαίσιο πήγε την τέχνη ένα βήμα παραπέρα μετουσιώνοντάς την σε λογοτεχνική δημιουργία. 

                                                                                                 
Γεωργία Γαλανοπούλου 16/05/2011